Operacija „Odmazda“: Da li je Beograd mogao da bude odbranjen 6. aprila 1941. godine?

Nemačka vojska (Vermaht) napala je Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. Rat Jugoslaviji objavio je nemački ministar propagande Jozef Gebels 6. aprila u 6 sati ujutro, a prvi avioni su bombe na Beograd bacili već u 6.30.

U bombardovanju Beograda 1941. godine poginulo je između 1.700 (nemačka procena) i 4.000 ljudi (jugoslovenska procena). Istoričari danas najčešće spominju cifru oko 2.500 ljudi.

Savezničko bombardovanje bolno kao nacističko

U Srbiji i danas postoji uverenje da je Savezničko bombardovanje na Uskrs 17. aprila 1944. imalo fatalnije posledice nego nemačko 1941.  U njemu je prema zvaničnim procenama poginulo blizu 2.000 ljudi.

Savezničko bombardovanje je upamćeno zato što je imalo više talasa od nemačkog, a u periodu od aprila do jula čak je šest puta bio cilj glavni grad Jugoslavije. Saveznici su prvenstveno bombardovali nemačke vojne ciljeve i infrastrukturu, sa ciljem što manje kolateralne štete u ljudskim žrtvama.

Najfatalnije svakako jeste bilo bombardovanje na Uskrs, koje je iz više faktora krenulo po zlu i tada je zabeleženo najviše ljudskih žrtava. Prvi cilj tog 17. aprila bio je Bukurešt i naftna postrojenja koja su nacisti koristili širom Rumunije, a Beograd je bio tek sekundarni.

Zbog velike magle koja nije bila očekivana bombarderi su usmereni na sekundarni cilj. Međutim, mete nisu bile pažljivo odabrane već su uputstva pilotima bila previše slobodna, što je i dovelo do fatalnog ishoda. Ciljano je gađan jedino nacistički logor na Starom sajmištu. Najviše žrtava bilo je na Bajlonijevoj pijaci, na Železničkoj stanici, na Trgu republike (kada je pogođena Palata Albanija), a srušeno je i porodilište u Krunskoj ulici (danas Studentska poliklinika).

Izdaja i sabotaže pomogle nacistima

Za razliku od Savezničkog bombardovanja 1944, kada je Nemačka bila u velikoj defanzivi, a snage Luftavea (ratnog vazduhoplovstva) na izdisaju, nacističko bombardovanje 6. aprila 1941. doživelo je snažan otpor.

Jugoslovensko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo (JKRV) podiglo je 77 borbenih aviona koji su se borili protiv oko 200 nemačkih bombardera i oko 150 lovaca i borbenih aviona koji su ih branili. Bitka na visini između 3.000 i 4.000 metara trajala je u dva talasa, od 6.30 do 9.00 i od 10.00 do 12.00 časova.

Kapetan jugoslovenskog vazduhoplovstva Vladimir Kren odao je Nemcima pre napada lokacije i šifre koje je koristilo JKRV. Mnogi avioni zbog organizovane sabotaže nisu ni poleteli, a 87 je JKRV uspela da osposobi tek za odbranu od drugog talasa bombardovanja. Spomenik pilotima koji su (od)branili Beograd podignut je tek 1997. godine u Zemunu.

Nacisti mogli više da unište Beograd

Iako je u nacističkom bombardovanju porušeno preko 600 zgrada, teško oštećeno oko 1.600, srušeni Narodna biblioteka, Vaznenjenska crkva, Zoo vrt… istoričari su saglasni da bi uništenje da nije bilo jakog otpora bilo još veće.

Nemački feldmaršal Evald fon Klajst je na suđenju posle rata izjavio da je bombardovanje Beograda imalo „političko-teroristički karakter“. U Direktivi 25 koju je Adolf Hitler potpisao naređeno je „potpuno uništenje“, a sama akcija bombardovanja je nazvana „Operacija odmazda“.

Bombardovanje Beograda je jedino koji Nemci nisu snimali. Iako je nemačka propaganda redovno objavljivala filmske žurnale u kojima je puštala snimke bombardovanih gradova, pretpostavlja se da je naređeno da se bombardovanje Beograda ne snima jer bi snimci totalnog uništenja uticali na moral nemačkog stanovništva koje bi shvatilo brutalnosti rata.

Beograd sa snagom koju je posedovalo JKRV nije mogao biti odbranjen, ali je bio među retkim gradovima koji su uspeli da pruže jak otpor nacističkom bombardovanju. Štetu koju je pretrpeo iz tog, i kasnijih Savezničkih napada, nažalost nikad nije uspeo da do kraja nadoknadi.

Zločin i kazna

Bombardovanjem Beograda rukovodio je general vazduhoplovstva Aleksandar Ler, austrijanac srpskog porekla (otac nemački protestant, majka pravoslavne vere). Rođen je u Severinu, a odrastao je u Pančevu. Maternji jezik mu je bio srpski, a govorio je još i mađarski i nemački. U Luftvafe ulazi posle aneksije Austrije od strane Nemačke kao komandant tadašnjeg Austrijskog vazduhoplovstva.

Zarobili su ga partizani u maju 1945. prilikom povlačenja nacista u Grčku. Sud Federativne Narodne Republike Jugoslavije proglasio ga je krivim za ratne zločine i osudio na smrt streljanjem, koje je izvršeno 26. februara 1947. godine.

Unuka Aleksandra Lera, Sibila Ler, postala je monahinja Srpske pravoslavne crkve. Pod monaškim imenom Jovana živela je u manastiru Soko u blizini Ljubovije. Mati Jovana i danas služi u Eparhiji Šabačkoj SPC, a prošle godine je dala intervjue za srpske medije. Između ostalog, rekla i da dedu pamti po porodičnim pričama da je tražio da svi nauče i srpski jezik, kao i da je cenio partizane jer je Jugoslavija pružila najveći otpor nacistima u celoj Evropi. (Vlada Živanović)